ابن‌کامل ابوبکر احمد بن کاملاِبْنِ کامِل، ابوبکر احمد بن کامل بن خلف بن شجره (۲۶۰- ۸ محرم ۳۵۰ق/ ۸۷۴ -۲۷ فوریه ۹۶۱م)، عالم در علوم قرآن، فقیه و قاضی بغدادی است. ۱ - تولد و محل زندگیاو را منسوب به جدش شجری نیز خوانده‌اند. [۱]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۸، ص۶۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷ق/ ۱۹۷۷م.
وی در سامرا زاده شد و در بغداد سکنی گزید. [۲]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۵.
[۳]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۴، ص۳۵۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۲ - اساتید و شاگردانتحصیلات اولیه‌اش را در آن‌جا آغاز نمود و قرائت را به طریق عرض از ابوبکر اصبهانی، محمد بن یحیی کسائی صغیر و دیگران فراگرفت. [۴]
محمد ابن جزری، غایة النهایة، ج۱، ص۹۸، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/ ۱۹۳۲م.
از گروهی از مشایخ حدیث چون حارث بن ابی اُسامه، احمد بن ابی خیثمه، ابوقلابه رقاشی، محمد بن سعد عوفی و عبدالله بن روح مداینی بهره برد و در علوم دیگری چون نحو، شعر، تاریخ، ایام عرب و رجال نیز تبحر یافت، [۵]
علی قفطی، انباه الرواة، ج۱، ص۹۷، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۶۹ق/ ۱۹۵۰م.
[۶]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۴، ص۳۵۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
ولی به نظر می‌رسد که شهرت اصلی وی در علوم قرآن بوده است. [۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۵.
افرادی چون ابوبکر ابن مهران، احمد بن محمد عبدون و ابراهیم بن احمد مروزی از او قرائت آموخته‌اند. [۸]
محمد ابن جزری، غایة النهایة، ج۱، ص۹۸، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/ ۱۹۳۲م.
[۹]
احمد ابن مهران، المبسوط، ج۱، ص۷۱، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م.
[۱۰]
احمد ابن مهران، المبسوط، ج۱، ص۷۴، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م.
[۱۱]
احمد ابن مهران، المبسوط، ج۱، ص۷۵، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م.
[۱۲]
احمد ابن مهران، المبسوط، ج۱، ص۷۶، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م.
[۱۳]
احمد عمر اندرابی، قراءات القراء المعروفین، ج۱، ص۱۲۲، به کوشش احمد تصیف جنایی، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م.
[۱۴]
احمد عمر اندرابی، قراءات القراء المعروفین، ج۱، ص۱۲۳، به کوشش احمد تصیف جنایی، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م.
[۱۵]
احمد عمر اندرابی، قراءات القراء المعروفین، ج۱، ص۱۲۴، به کوشش احمد تصیف جنایی، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م.
[۱۶]
احمد عمر اندرابی، قراءات القراء المعروفین، ج۱، ص۱۲۶، به کوشش احمد تصیف جنایی، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م.
در حدیث نیز جمع کثیری چون ابوالحسن دارقطنی، حاکم نیشابوری، ابوعبیدالله مرزبانی، ابوعلی ابن شاذان، ابوبکر دوری و ابراهیم بن مخلد باقرحی از او روایت کرده‌اند. [۱۷]
علی دارقطنی، السنن، ج۱، ص۲۱، به کوشش عبدالله هاشم یمانی، مدینه، ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶م.
[۱۸]
محمد حاکم نیشابوری، المستدرک، ج۱، ص۳۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
[۲۰]
محمد طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۵۰، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
[۲۱]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۵، ص۵۴۵، به کوشش شعیب ارنؤوط و ابراهیم زبیق، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
شاگردش ابن رزقویه بسیار از او ستایش کرده، اما دارقطنی معتقد است که او در نقل حدیث تساهل داشته است. [۲۲]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۴، ص۳۵۸، قاهره، ۱۳۴۹ق.
جایگاه ابن کامل در تاریخ را نیز نباید نادیده گرفت. اگرچه کتاب التاریخ وی اکنون در دست نیست، اما نوشته‌های تاریخی او تا قرن‌ها بعد مورد استفاده مؤلفان بوده است. [۲۳]
محمد زبیدی، طبقات النحویین و اللغویین، ج۱، ص۱۰۱، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م.
[۲۴]
سید مرتضی، امالی، ج۱، ص۲۲۷، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م.
[۲۵]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۳، ص۴۰، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲۶]
محمد همدانی، تکملة تاریخ الطبری، ج۱، ص۱۵۴، به کوشش آلبرت یوسف کنعان، بیروت، ۱۹۶۱م.
[۲۷]
یاقوت حموی، معجم الادبا، ج۴، ص۱۰۷.
[۲۸]
ابن کثیر، البدایة، ج۱۰، ص۲۹۲.
[۲۹]
ابن کثیر، البدایة، ج۱۰، ص۳۴۲.
[۳۰]
ابن کثیر، البدایة، ج۱۱، ص۱۰۷.
[۳۱]
عبدالرحمان علیمی، المنهج الاحمد، ج۱، ص۱۴۳، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
[۳۲]
عبدالرحمان علیمی، المنهج الاحمد، ج۲، ص۶، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
[۳۳]
عبدالرحمان علیمی، المنهج الاحمد، ج۲، ص۷، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
همچنین منقولاتی درباره اهل بیت (علیه‌السلام) از کتاب تاریخ وی مورد توجه مؤلفان قرار گرفته است. [۳۴]
سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ج۴، ص۱۱۴، به کوشش عبدالزهراء خطیب حسینی، تهران، ۱۴۱۰ق.
[۳۵]
محمد ابن شهر آشوب، مناقب، ج۳، ص۳۶۳، قم، انتشارات علامه.
[۳۶]
دلائل الامامة، منسوب به ابن رستم طبری، ج۱، ص۵۰، نجف، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۳م.
[۳۷]
ابراهیم جوینی، فرائد السمطین، ج۱، ص۲۷۹، به کوشش محمد باقر محمودی، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م.
[۳۸]
ابراهیم جوینی، فرائد السمطین، ج۱، ص۳۰۱-۳۰۲، به کوشش محمد باقر محمودی، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م.
۳ - ارتباط با طبریابن کامل راوی تاریخ طبری از خود اوست و در این امر نقش مهمی داشته است. [۳۹]
احمد ابوعلی مسکویه، تجارب الامم، ج۲، ص۱۸۴، به کوشش ه ف آمدرز، قاهره، ۱۳۳۲ق/ ۱۹۱۴م.
[۴۰]
ابن اثیر، الکامل، ج۸، ص۵۳.
رابطه ابن کامل با محمد بن جریر طبری خود یکی از برجسته‌ترین جنبه‌های شخصیت علمی اوست، چنانکه او را در جرگه آن دسته از شاگردان طبری شمرده‌اند که مدتی از مذهب فقهی وی پیروی می‌کردند. در واقع ابن کامل یکی از مهم‌ترین فقیهان جریری است که تألیفات متعددی در این مذهب داشته است و از میان آن‌ها دو کتاب الشروط الکبیر و الشروط الصغیر که از اولین نوشته‌ها در این زمینه هستند، بیشتر قابل توجهند [۴۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۹۲.
اما گویا پس از مدتی ابن کامل تقلید را کنار گذاشت و در رأی خود مستقل گردید، [۴۲]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۴، ص۳۵۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۴۳]
محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۵، ص۵۴۶، به کوشش شعیب ارنؤوط و ابراهیم زبیق، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
البته به جزئیات آراءِ فقهی وی در این دوره اشاره‌ای نشده است. [۴۴]
محمد ابن ابی الوفاء، الجواهر المضیة، ج۱، ص۹۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
[۴۵]
قاسم ابن قطلوبغا، تاج التراجم، ج۱، ص۱۴، بغداد، ۱۹۶۲م.
در توضیح اینکه اکثر منابع از او با عنوان قاضی یاد کرده‌اند، خطیب بغدادی [۴۶]
احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۴، ص۳۵۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
بدون اشاره به تاریخی معین گوید که وی از جانب قاضی القضاة ابوعمر محمد بن یوسف، قضای کوفه را برعهده داشت. ابوعلی مسکویه [۴۷]
احمد ابوعلی مسکویه، تجارب الامم، ج۱، ص۱۰۳، به کوشش ه ف آمدرز، قاهره، ۱۳۳۲ق/ ۱۹۱۴م.
نیز ذیل حوادث سال ۳۱۱ق از حضور او به عنوان قاضی در مناظره حامد بن عباس در بغداد یاد کرده است.۴ - آثارابن ندیم [۴۸]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۵.
[۴۹]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۹۲.
آثار متعددی را از ابن کامل نام برده که نشانی از آن‌ها در دست نیست. تنها تألیف موجود وی اخبار القضاة الشعراء است که نسخه خطی آن در کتابخانه ینی جامع استانبول نگهداری می‌شود. همچنین در کتابخانه ظاهریه نسخه خطی رساله‌ای با عنوان فوائد حسان و مقتل عثمان بن عفان به روایت ابن کامل موجود است. [۵۰]
فهرس مجامع المدرسة المعمریة، به کوشش یاسین محمد سواس، ج۱، ص۳۶۷، کویت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۷م.
۵ - فهرست منابع(۱) محمد ابن ابی الوفاء، الجواهر المضیة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق. (۲) ابن اثیر، الکامل. (۳) محمد ابن جزری، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/ ۱۹۳۲م. (۴) محمد ابن شهر آشوب، مناقب، قم، انتشارات علامه. (۵) قاسم ابن قطلوبغا، تاج التراجم، بغداد، ۱۹۶۲م. (۶) ابن کثیر، البدایة. (۷) احمد ابن مهران، المبسوط، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م. (۸) ابن ندیم، الفهرست. (۹) احمد ابوعلی مسکویه، تجارب الامم، به کوشش ه ف آمدرز، قاهره، ۱۳۳۲ق/ ۱۹۱۴م. (۱۰) احمد عمر اندرابی، قراءات القراء المعروفین، به کوشش احمد تصیف جنایی، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م. (۱۱) ابراهیم جوینی، فرائد السمطین، به کوشش محمد باقر محمودی، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م. (۱۲) محمد حاکم نیشابوری، المستدرک، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق. (۱۳) احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق. (۱۴) علی دارقطنی، السنن، به کوشش عبدالله هاشم یمانی، مدینه، ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶م. (۱۵) دلائل الامامة، منسوب به ابن رستم طبری، نجف، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۳م. (۱۶) محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و ابراهیم زبیق، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م. (۱۷) محمد زبیدی، طبقات النحویین و اللغویین، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م. (۱۸) عبدالکریم سمعانی، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷ق/ ۱۹۷۷م. (۱۹) سید مرتضی، امالی، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م. (۲۰) سید مرتضی، الشافی فی الامامة، به کوشش عبدالزهراء خطیب حسینی، تهران، ۱۴۱۰ق. (۲۱) محمد طوسی، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه. (۲۲) عبدالرحمان علیمی، المنهج الاحمد، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م. (۲۳) فهرس مجامع المدرسة المعمریة، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۷م. (۲۴) علی قفطی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۶۹ق/ ۱۹۵۰م. (۲۵) احمد نجاشی، الرجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق. (۲۶) محمد همدانی، تکملة تاریخ الطبری، به کوشش آلبرت یوسف کنعان، بیروت، ۱۹۶۱م. (۲۷) یاقوت حموی، معجم الادباء. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌کامل»، ج۴، ص۱۶۶۷. رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سال 350 (قمری) | شخصیت‌های قرن 4 (قمری) | فقهای اهل‌سنت قرن 4 (قمری)
|